مقاله جرایم مطبوعاتی و نحوه رسیدگی به آنها در حقوق ایران

بخشی از مقاله جرایم مطبوعاتی و نحوه رسیدگی به آنها در حقوق ایران

مقدمه

چند دهه ای است که بحث رسانه ها و به خصوص رسانه های نوشتاری جایگاه خود را در رشته هایی نظیر جرم شناسی، جامعه شناسی، روانشناسی، علوم ارتباطات، حقوق و…. افزایش داده است و تاثیر شگرف و عمیقی را در فرهنگ سازی مردم به خود اختصاص داده است.

در این خصوص مطبوعات از حالت نمادین بیرون آمده و به یکی از قطبهای تبلیغاتی کشورهای جهان تبدیل شده است، به گونه ای که کشورهایی که از مطبوعات قوی تر و گسترده‌تری برخوردار باشند، از نقطه نظر سیاسی، اقتصادی و فرهنگی تفاوت قابل ملاحظه ای با بقیه‌ي کشورها پیدا کرده اند. به طوری که برخی از نویسندگان[1] برای مطبوعات و رسانه های گروهی چنان هویت مستقلی قایلند که قادر است در ساخت جامعه تغییرات وسیعی ایجاد کنند. به دلیل وجود همین خصوصیت ویژه‌ي مطبوعات است، که با هجوم وسایل ارتباط جمعی جدید و ماهواره ها، مطبوعات هنوز جایگاه و قدرت خود را حفظ کرده اند و از اهمیت و نقش آن در جامعه کم نشده است.

با توجه به این نقش تأثیرگذار مطبوعات در جامعه و در پی افزایش تعداد روزنامه ها و مجله ها، به ویژه از خرداد 1376 و گوناگونی بینشهای اجتماعی و فرهنگی نشریات، نگرانیها و دغدغه هایی برای مسئولین فراهم شده است.

تضعیف امنیت جامعه و تشدید احساس ناامنی از طریق تحریک و تشویق به ارتکاب جرایم، توهین، تبلیغ علیه نظام، آموزش روش بزهکاری و… از جمله آثار منفی مطبوعات در آسیب رساندن به امنیت جامعه محسوب می شود. در کنار این مهم، بحث آزادی بیان رسانه‌هاي مکتوب در میثاق های جهانی و اصول قانون اساسی به چشم مي‌خورد، که ضامن آن وجود نهاد خاصی به نام هیأت منصفه و آیین دادرسی ویژه نظیر علنی بودن محاکمات است که در مقابل امواج برخاسته از نظرات دولتمردان مصونیت خاصی را به این اصل می دهد. هرچند که حفظ ارزشهای اساسی اجتماعی و امنیت و نظم عمومی، محتاج ایجاد محدودیت‌هایی برای اصل آزادی مطبوعات است. بنابراین نحوه ی برخورد با جرایم مطبوعاتی به یکی از دغدغه های اصلی تبدیل شده است.

تحولات سالهای اخیر در جهت گسترش آزادی مطبوعات در سطح ملی و بین المللی ضرورت هماهنگی بیشتر در قوانین و مقررات حاکم را می طلبد، به خصوص اینکه در حال حاضر کشور عزیزمان با تصویب شش قانون مطبوعاتی که آخرین آن دو دهه از عمرش می گذرد و دهها تبصره و چند اصلاحیه، متاسفانه نظام حقوقی كارآمد و منسجمی را برای مبارزه با تاثیر منفی مطبوعات در عین پاسداری از اصل آزادی بیان مطبوعات ندارد. بنابراین با توجه به مراتب فوق ضرورت انجام چنین تحقیقی مشخص می شود.

از جمله ضرورت های دیگر، آثار جرایم مطبوعاتی بر امنیت جامعه است. به طوری که مطبوعات به عنوان مجرای شکل دهی به افکار عمومی و با توجه به اینکه افکار عمومی یکی از عناصر بسیار مهم در اقتدار و امنیت کشور به حساب می آید، لذا انتشار مطالبی برخلاف امنیت کشور از طریق مطبوعات لطمات جبران ناپذیری را در جامعه به همراه خواهد داشت و احساس امنیت که یکی از ارکان زندگی اجتماعی است، به مخاطره خواهد افتاد.

همچنین عدم وجود تعریف مشخص و دقیق از جرم مطبوعاتی، عدم تعیین حدود امنیت، عدم ارائه ی تعریف مناسب از امنیت و جرایم علیه آن و واژگان مرتبط با آن نظیر جاسوسی و… به گونه ای که در عمل و اجرا راه را برای تفسیر کلمات و اعمال سلایق مختلف ببندد، استعمال واژه های مبهم و غیر حقوقي(چه در قانون مطبوعات و چه در قانون مجازات اسلامی)، وجود تردید در ماهیت ارتکاب جرایم امنیتی از طریق مطبوعات که در پی آن آئین دادرسی متفاوتی را می طلبد، عدم تناسب بین جرایم و مجازاتهای این بخش و عدم احصاء جرایم امنیتی ارتکابی از طریق مطبوعات، ضرورت بازنگری در ساختار قوانین حاکم بر این بخش را بیش از پیش روشن می‌کند: بنابراین از جمله ضرورت های دیگر تحقیق و تدوین این پایان نامه، با توجه به مراتب فوق، به نوعی تازه بودن مباحث مطروحه در این زمینه می باشد.

1-1- تعاریف و مفاهیم

1-1-1- معنای لغوی و تعریف جرم

در این گفتار با بررسی معنای لغوی جرم و همچنین تعريف جرم از دیدگاه حقوقدانان خارجی، فقهای اسلامی، جرم‌شناسی و در نهایت به ارائه تعریف در حقوق موضوعه ایران خواهیم پرداخت.

1-1-1-1- معنای لغوی جرم

در لسان العرب پیرامون جرم چنین آمده است:

«الجرم تعدی و الجرم الذنب»[2]

علامه علی اکبر دهخدا در لغت نامه پیرامون معنی جرم آورده:

«جرم در لغت به معنای گناه، خزده، خطا، ذنب، تعدی، بزه، جناح، عصیان، اثم، گناه کردن(دهار) آمده است.

این نواحی را بکنند و بسوزند و بسیار بدنامی حاصل آید و سه هزار درم نیابند این است بزرگ جرمی(تاریخ بیهقی ص 468).

نمی دانم در آنچه میان من و شیر رفته است خود را جرمی…(کلیله و دمنه)[3]»

دکتر محمد معین جرم را چنین معنا نموده است:

«جرم به معنای گناه، بزه و جمع اجرام و جروم است.»[4]

از نقل اقوال لغويین چنین نتیجه می گیریم که در کتب لغت هر چیزی که زشت و مکروه شود و به معنای گناه و خطا باشد، جرم محسوب می شود.

1-1-1-2- تعریف جرم

«جرم از دیدگاه غیرحقوقی رفتارهایی است که به ارزشهای حیاتی و اساسی جامعه لطمه می‌زند.»[5]

1-1-1-2-1 – تعریف جرم از دیدگاه حقوقدانان خارجی

گاروفالو جرم را چنین تعریف نموده است:

«تعرض به احساس اخلاقی بشر، یعنی جریحه دار کردن آن بخش از حس اخلاقی که احساسات بنیادی نوع خواهانه، یعنی شفقت و درستکاری را شامل می شود.»[6]

کارا را که بیشتر به اوصاف عینی جرم توجه داشته است جرم را:

«نقض یکی از قوانین دولت ناشی از فعل خارجی انسان که ایفای وظیفه یا اعمال حقی آن را تجویز نکند و مستوجب کیفر باشد» تعریف نموده است.[7]

دورکیم پیرامون جرم چنین می گوید:

«ما می توانیم وجود یک سلسله از عملیات را اثبات کنیم که اجتماع علیه آنها واکنش مشخصی به صورت مجازات نشان می دهد از این سلسله عملیات گروهی می توان درست کرد و به آن عنوانی مشترک به نام جرم داد.»[8]

گارو مي‌گوید:

«جرم انجام دادن یا ترک عملی است که قبلاً ممنوع و برای آن مجازات به معنی اخص تعیین شده باشد و درضمن انجام دادن عمل یا ترک آن برای اجرای یک حق نباشد.»[9]

پروفسور لوگز سوئیسی مي‌گوید: « جرم عبارت است از عمل برخلاف حق که انسان انجام می دهد و قانون برای آن مجازات تعیین کرده است.»[10]

ملاحظه می شود که حقوقدانان کشورهای مختلف جرم را تقریباً به یک شکل تعریف نموده اند، به اعتقاد گروهی جرم فعل یا ترک فعلی است که از نظر خارجی به نظم و صلح و آرامش لطمه وارد می آورد و قانون بدین دلیل با مجازات، ضمانت اجرایی برای آن فراهم می سازد و یا در اندیشه عده ای فعل یا ترک فعلی است که توسط قانون پیش بینی شده و مجازات به آن تعلق گرفته است.

1-1-1-2-2- تعریف جرم از ديدگاه اسلام

از دیدگاه اسلام، افعالی جرم تلقی می شود که مغایر با احكام یا اوامر و نواهی باری تعالی باشد. این افعال در قرآن کریم، به نامهای مختلف از قبیل سوء، سيئه، اثم، جناح و… مذکور است. جناح(گناه) که موضوع حدود و تعزیرات اسلامی است، شامل هر فعلی ولو آنکه تنها جنبه ی شخصی داشته باشد، یعنی مفسده آن عائد خصوص مرتکب گردد، نیز می شد مانند رده، شرب خمر، کذب، ترک واجبات و…[11]. لذا جرم در شرع مقدس اسلام شامل مسائلی که دارای مفاسد اجتماعی و شخصی است می‌شود، در حالیکه مسائل اخیر(شخصی) همیشه عرفاً قابل مجازات نیست. ارزشهایی که در حقوق اسلام مورد احترام است، جان و مال، عقل و شرف و دین افراد است، که تجاوز به هر یک از این ارزشها مستوجب ضمانت اجراهای کیفری دنیوی و اخروی است.[12]

همچنین در کنفرانس[13] حقوق کیفری اسلامی و اثر آن در مبارزه با جرایم در تعریف جرم آمده است:

«جرم مخالفت با اوامر و نواهی کتاب و سنت، یا ارتکاب عملی است که به تباهی فرد یا جامعه بینجامد، هر جرم را کیفری است که شارع بدان تصریح کرده یا اختیار آن را به ولی امر یا قاضی سپرده است.»[14]

این تعریف گرچه ممکن است قلمرو جرم را مشخص نماید، اما نمی تواند به عنوان تعریف مشخص از جرم قابل پذیرش باشد. بنابراین از این دیدگاه جرم عبارت است از “رفتار خلاف مصالح و منافع فردی و اجتماعی که علیه آن مراجع قضایی ناشی از قدرت و حاکمیت احکام الهی، کیفری تعیین کنند.”[15]

1-1-1-2-3- تعریف جرم از دیدگاه جرم شناسی

«بر طبق تعریف چهاردهمین کنگره جرم شناسی 2005 میلادی در فیلادلفیا، جرم شناسی یک مطالعه بهم پیوسته‌ي بین رشته‌ای راجع به علل پیش بینی و کنترل جرم و سایر رفتارهای زیان بار ناقض هنجارهای اجتماعی در سطوح محلی، ملی و بین المللی است.

در تعریف فوق که بر مطالعه به هم پیوسته از علل جرم تاکید می کند، بر کنترل جرم نیز تاکید دارد، زیرا نمی توان جرم را از بین برد بلکه صرفاً باید آن را کنترل کرد. بنابراین این تعریف برخلاف بند 5 اصل 156 قانون اساسی است که یکی از وظایف قوه قضائیه را پیشگیری از وقوع جرم می داند. به علاوه اینکه برخلاف حقوق کیفری محض است که به مطالعه صرف جرم و آن هم به معنای قانوني آن می‌پردازد. جرم شناسی علاوه بر جرم به مطالعه سایر رفتارهای ضد اجتماعی یا زیان بار که تحت عنوان پدیده مجرمانه قابل مطالعه اند نیز می‌پردازد. نکته مهم دیگری که در این تعریف دیده نمی شود مطالعه بزه دیده می باشد زیرا در بسیاری از جرایم می توان برای بزه دیده نقش قائل گردید.»[16]

« در سراسر فرهنگ و واژگان حقوقی و جرم‌شناسی هیچ واژه ای از نظر معنی به پیچیدگی واژه جرم یا بزه وجود ندارد.»[17] اما می توان در یک تعریف گفت:

جرم علی‌الاصول، به کلیه اعمال ضد اجتماعی یا تشنجهایی که جامعه را دستخوش آسیب می‌کند، خواه موجب آنها علل روانی باشد یا اجتماعی اطلاق می شود. در این محدوده چندان توجهی به این مسئله که آیا این گونه اعمال به حقوق جزا و تعریف قانونی جرم ارتباط دارد نمی شود و بیشتر حالت خطرناک فرد به عنوان علامت و نشانه ای از رفتارهای ضداجتماعی و بیماری وی زیر ذره بین قرار می گیرد و بدین لحاظ درمان این گونه افراد با اقدامات تأمیني‌ و تربيتي توصیه می‌شود.»[18] بنابراین « در دانش جرم‌شناسی جرم علل و عواملی است که فرد را به بروز رفتارهای مغایر با هنجارهای اجتماعی برمی انگیزد و او را در تداوم چنین رفتارهایی ترغیب می کند.»[19] در حالیکه از لحاظ حقوقی جرم عمل مخل نظم اجتماعی است که قانون برای آن مجازات پیش‌بینی کرده است.

1-1-1-2-4- تعریف جرم در حقوق موضوعه ایران

در قانون مجازات عمومی 1304 تعریفی از جرم ارائه نشده بود لیکن تنها در ماده 2 از قانون مزبور یکی از اوصاف جرم مندرج است. بدین شرح که « هیچ عملی را نمی توان جرم دانست مگر آنچه به موجب قانون جرم شناخته شده است.»

ماده 2 قانون سابق راجع به مجازات اسلامی 1361، همان تعریفی را از جرم قبول کرده بود که ماده 2 قانون اصلاحی 1352 پذیرفت. برطبق این ماده:«هر فعل یا ترک فعل که مطابق قانون قابل مجازات یا مستلزم اقدامات تأمینی و تربیتی باشد، جرم محسوب است و هیچ امری را نمی توان جرم دانست مگر آنکه به موجب قانون برای آن مجازات یا اقدامات تأمینی و تربیتی تعیین شده باشد.»

بعد از آن ماده 2 قانون مجازات اسلامی 1370 در مورد تعریف جرم، مقرر می دارد:« هر فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد جرم محسوب می شود.»

در این ماده قانونگذار تعریفی از جرم ارائه ننموده است، بلکه به بیان اوصاف جرم پرداخته است. در این ماده برخلاف ماده 2 قانون راجع به مجازات اسلامی سخنی از اقدامات تأمیني و تربيتی به میان نیامده است که در جای خود بی ایراد نیست، هرچند که با توجه به عنوان کلی فصل تحت عبارت«جرم و اقدامات تأمیني و تربیتی» می‌توان این اشکال را برطرف نمود. این ماده همچنین دلالت بر لزوم قانونی بودن جرم و مجازات دارد. این وصف که حائز کمال اهمیت است این محدودیت را به وجود می آورد که دولتمردان نتوانند یکجانبه و خودسرانه درباره سرنوشت شهروندان تصمیم بگیرند و به هر بهانه ای آزادیهای آنان را محدود به مجازات يا اقدامات تأمیني بنماید.

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بر لزوم اصل قانونی بودن جرم در اصل 169 تاکید ورزیده است به موجب این اصل «هیچ فعل یا ترک فعلی به استناد قانونی که بعد از آن وضع شده است جرم محسوب نمی شود.»